Al meer dan 30 jaar waarschuwt Jan Rotmans voor de gevolgen van de opwarming van de aarde. De hoogleraar duurzame transities en systeeminnovaties aan de Erasmus Universiteit Rotterdam staat bekend als friskijker en dwarsdenker. In 1990 was hij zijn tijd ver vooruit toen hij promoveerde op het onderwerp klimaatverandering. De ‘cum laude’ ging nipt aan zijn neus voorbij: een van de commissieleden twijfelde of het klimaatprobleem over twintig jaar nog wel zou bestaan...

U bent dé klimaatprofessor van Nederland. Hoe kijkt u aan tegen verduurzaming van de retailsector? Wat ziet u daar gebeuren?
“Wat me opvalt is dat het op sommige onderdelen al veel verder is dan ik had durven hopen. Neem de beweging naar verpakkingsvrij, zelfs bij een grote club als Albert Heijn. Klanten kunnen vanuit dispensers eigen herbruikbare zakken of potjes vullen met producten.”

Zijn we binnenkort echt van die verpakkingen af?
“Het kan de komende jaren snel gaan. Als de grondstofprijzen blijven stijgen en steeds meer verpakkingen recyclebaar worden, wordt het steeds aantrekkelijker om daarin te investeren. Als we echt willen kan het binnen tien jaar.”

Hoever is de retailsector als het gaat om duurzaam en verantwoord ondernemen?
“De echte omslag moet nog plaatsvinden. Zo’n driekwart van de retailers heeft deze nog niet gemaakt. Maar ze moeten niet te lang wachten. Binnen nu en tien jaar heeft die omslag wél plaatsgevonden. Je ziet wat er is veranderd in de vrije verkoop van sigaretten in supermarkten. Dat is slechts één voorbeeld, overal zie je dit soort bewegingen. Het tij keert, echt.”

Welke duurzaamheidsslagen moet retail nog maken?
“Het energieverbruik van het vastgoed: bijna 70% van de winkels heeft nog niet eens een energielabel. Daarnaast kan het vervoer duurzamer door de logistieke processen efficiënter en slimmer te plannen en over te schakelen op elektrisch vervoer. Verder is er een omslag nodig naar gezonder, biologisch en duurzamer voedsel, naar minder voedselverspilling, en moeten we overstappen van dierlijke naar plantaardige eiwitten. Dit kan allemaal nu al.”

Hoe kan de kledingindustrie stappen zetten om duurzamer te worden.
“De kledingindustrie stoot nu meer CO2 uit dan de scheepvaart en luchtvaart tezamen en groeit razendsnel. Grote ketens maken tien kledingcollecties per jaar. Dat is pure verspilling. Een merk als Patagonia laat zien hoe het wel kan – bewuster, duurzamer. Kleding moet verantwoord worden geproduceerd, recyclebaar zijn, zonder chemische producten en de verspilling moet acuut stoppen. We moeten van fast fashion naar slow fashion, van wegwerpkleding naar hergebruik van kleding.”

Wie is de belangrijkste aanjager van verduurzaming van de retail?
“De klant. Die eist steeds meer van de retailer op het gebied van duurzaamheid. Meer nog dan van zichzelf. Duurzaam wordt de sociale norm. Retailers die hier niet in meegaan, hebben straks geen bestaansrecht meer.”

Retailers hebben post-corona al enorm veel op hun bord. Krijgen ze straks eindelijk weer wat rust?
“Ik vrees van niet. De chaos neemt alleen maar verder toe. Dat heeft te maken met de semipermanente crisis waarin we ons bevinden. Het begon met de financieel-economische crisis vanaf 2008, toen de vastgoedcrisis, de migratiecrisis en de coronacrisis. En nu de oorlog in Oekraïne die weer een voedselcrisis ontketent. Op dit moment zien we de grondstofprijzen enorm stijgen. Ook dat voelt de retailer.”

Bent u verrast door de snelheid van de veranderingen?
“Ja. Ik voorspelde dat we elke vijf jaar met disrupties te maken kregen. Maar het blijkt elke twee, drie jaar te zijn. En dat tempo neemt eerder toe dan af. Als je nu nog denkt dat het straks weer business as usual wordt, ben je echt niet aangesloten.”

U maakt zich in uw laatste boek ‘Omarm de chaos’ vooral zorgen over de grondstofprijzen. Is dat de volgende crisis?
“Ja, absoluut. Dat, plus de klimaatcrisis. Er barst straks een enorme grondstoffencrisis los en daar gaan bedrijven heel veel last van krijgen. Sterker nog, dat hebben ze nu al. Hierdoor worden producten niet alleen duurder, ze kunnen ook eenvoudigweg niet worden geleverd.”

Om welke grondstoffen gaat het dan vooral?
“Schaarse grondstoffen als lithium, kobalt en silicium die bijvoorbeeld nodig zijn voor batterijen, computerchips en zonnepanelen, en die nu vooral in handen zijn van China en Afrika. Als we de wereld willen verduurzamen, hebben we die materialen hard nodig. En één ding weten we zeker: de prijzen ervan gaan enorm stijgen.”

Hoe lossen we dat op?
“Door meer te recyclen en verspilling tegen te gaan. Ik start binnenkort in samenwerking met de Rotterdamse haven een grondstoffentransitie. Mark my words: die wordt nog belangrijker dan de energietransitie waar we nu middenin zitten.”

Hoe moet je daar als retailer mee omgaan, met al die veranderingen? Dat is toch niet te doen?
“Je moet voortdurend kijken naar de dag van morgen. Wendbaar en veerkrachtig moet je zijn. Net als de natuur. Het zijn niet de grootste bedrijven die gaan overleven, maar de meest adaptieve. Bedrijven die alleen maar focussen op winst en efficiency zijn maximaal kwetsbaar voor dit soort verstoringen. Die redden het niet. Wees voorbereid!”

Hoe dan?
“Door zoveel mogelijk samen te werken met andere partijen – collega-bedrijven, leveranciers, onderwijsinstellingen. Wees daarin creatief en bundel vooral krachten. Kijk ook goed naar wie je afnemers zijn en probeer hier zoveel spreiding in aan te brengen. Wed niet te veel op één paard. Dat maakt je kwetsbaar. Kijk, een gemiddelde retailer heeft vaak geen eigen planningsafdelingen met rekenaars en scenaristen die vooruitkijken, maar hij is wél flexibel. Hij kan z’n bedrijfsmodel in één of twee jaar volledig omgooien. Dat is voor een gigant als Shell een stuk ingewikkelder.”

Is er ook goed nieuws? Valt er nog wat te winnen?
“Zeker! Als we ons de komende tijd flink kwaad maken, kunnen we de wereld écht verbeteren. Neem de nieuwe maakindustrie. We zijn hiervoor steeds afhankelijker geworden van energie en grondstoffen uit andere werelddelen. Dat willen we niet. En dus moeten we fietsen, auto’s en voedsel weer zelf gaan maken. Hier, in Europa. Dat kunnen we ook met behulp van technologische innovaties. Als we dat weer zelf gaan doen, staan we veel sterker.”

In zo’n chaotische wereld is uw boodschap opvallend constant: u waarschuwt al 35 jaar voor de gevolgen van klimaatverandering. Zijn we te laat?
“Mijn zoon zei laatst tegen me: ‘Hoe saai kun je zijn, pa. Je vertelt al dertig jaar hetzelfde.’ Inderdaad, alleen was er toen niemand die luisterde. Nu wel. De urgentie is nu groter. Maar we hebben veel te lang gewacht. Die klimaatverandering is echt niet meer te stoppen.”

Klinkt vrij dramatisch. Is er ook nog hoop?
“Ja: we kunnen de opwarming van de aarde wél afremmen. Ook dat is heel belangrijk: elke tiende graad Celsius telt. Bij twee graden opwarming smelt al het ijs op de Noordpool, bij anderhalve graad opwarming niet. Het heeft dus wel degelijk zin om alle zeilen bij te zetten. Het huidige systeem loopt vast en het wordt tijd voor een nieuw evenwicht. Dat komt er ook, want we leren veel van dit alles.”

Wat leren we dan?
“Dat we niet meer afhankelijk willen zijn van andere landen voor grondstoffen en producten bijvoorbeeld. En dat de oude, vervuilende economie echt z’n langste tijd heeft gehad. We moeten toe naar een nieuwe, duurzame economie. Het kan niet anders.”

Wie is Jan Rotmans?

Prof. dr. ir. Jan Rotmans (1961) studeerde toegepaste wiskunde aan de TU Delft en werd op zijn 31e hoogleraar. Hij liep stage bij de milieutak van het RIVM, waar hij een wiskundig klimaatmodel ontwikkelde om de smeltende ijskappen in kaart te brengen. Hierop promoveerde hij aan de Universiteit van Maastricht. Rotmans werkte tien jaar bij het RIVM en twee jaar bij de Verenigde Naties in New York. Momenteel is hij hoogleraar transitiekunde en duurzaamheid aan de Erasmusuniversiteit in Rotterdam. Rotmans is daarnaast voorzitter van de stichting Urgenda. Hij schreef verschillende boeken over global warming, klimaatverandering en de noodzaak van transities, zoals ‘Verandering van tijdperk’, ‘Omwenteling’ en z’n meest recente ‘Omarm de chaos’.